رؤیت هلال ماه و اختلاف نظر فقها

رؤیت هلال ماه و اختلاف نظر فقها

هادی حاجیانی – سرپرست کمیته حقوقی سازمان اسلامی دانشجویان

قاعده برای تعیین آغاز ماه مبارک رمضان و پایان آن استفاده از ضابطه رؤیت هلال ماه می باشد. سنت در بکارگیری این ضابطه، حجیت کلام فقهای عظام و تبعیت مقلدان آنها از نتیجه رؤیت ماه توسط ایشان است. در واقع اگر فقیهی اعلام می کرد که ماه را رؤیت کرده است بطور رسمی یا غیر رسمی آغاز یا پایان ماه مبارک رمضان اعلام می شود. اخیراً مباحثی مطرح شده است که آیا اموری مانند دیدن هلال ماه یا امثالهم ااماً باید توسط فقیه صورت گرفته یا تأئید شود و یا اینکه امور مذکور از وظایف کارشناسان و متخصصان است و به عبارت فقهی از امور موضوعی است که اجتهاد و دخالت فقها در آنها به اعتبار فقاهت و فقیه بودن موجه نیست بلکه باید در موضع کارشناس اظهار نظر صورت گیرد.

قبل از تفصیل این مطلب ضمن کنکاشی در منابع فقهی باید دید آیا کلام فقیه صرفاً در احکام حجیت دارد یا اجتهاد در موضوعات نیز همان اعتبار اجتهاد در احکام را دارد. وجود احکام مقوّم بر وجود یک موضوع است. در واقع هر حکم بر موضوع یا موضوعاتی بار می شود و وضعیت فقهی و حقوقی آن موضوع را بیان می کند. فرضاً حکم حرمت بر نوشیدن مشروبات الکلی وجود دارد. در اینجا حرام بودن مشروبات الکی حکم است و آن مایعی که در عالم خارج وجود دارد و استعمال آن حرام اعلام شده است موضوع» می باشد. در این وضعیت وظیفه یک فقیه بیان حکم حرام بودن نوشیدن مشروبات الکلی و سکر آور است اما تشخیص اینکه آیا فلان مایع جز نوشیدنی های سکر آور هست یا خیر از وظایف فقیه نیست بلکه باید کارشناس مربوطه در خصوص آن اظهار نظر نماید. همچنین اعلام حکم حرام بودن خوردن ماهی بدون فلس بر عهده فقیه است اما تشخیص اینکه کدام ماهی مصداق فلس دار هست یا نیست بر عهده فقیه نبوده و کارشناس امور مربوطه باید مصداق حکم فقیه را تعیین کند. مشهور در میان فقها صلاحیت آنان جهت دخالت در احکام و بیان مسائل مربوط به آن است و اظهار نظر در خصوص موضوعات احکام یا همان مصادیق آنها در صلاحیت کارشناسان مربوطه بوده و از عهده فقیه فارغ است. بدین جهت اجتهاد را توانائی شناسائی احکام دانسته اند. قدر متیقن تعریف فقهای متأخر از اجتهاد ملکة یقتدر بها علی استنباط احکم الشرعی» است. یعنی وجود ملکه ای که به فقیه قدر استنباط احکام شرعی را می دهد (رک: شیخ محمد تقی نجفی بروجردی. الاجتهاد و التقلید. ص 217 - امام خمینی (ره). تهذیب الاصول. جلد سوم. ص 137- سید ابوالقاسم خوئی. الاجتهاد و التقلید. ص 24 – مرتضی بن محمد اردکانی. الاجتهاد و التقلید. ص 10. این تعریف در نقد تعریف استفراغ الوسع لتحصیل الظن بالحكم الشرعی» آمده است که قدر متیقن آن دو، دخالت در احکام به عنوان قلمرو اجتهاد‏ است) . همچنین اجتهاد را هو معرفة استنباط الاحکام الشرعیّه من ادلتها» کرده اند. یعنی؛ شناخت استنباط احکام شرعی از روی ادله آن (علامه حیدری. اصول الاستنباط. ص 297). این تعریف نیز وظیفه فقیه را کنکاش در احکام و استنباط آن بیان می کند که صراحتاً اظهار نظر پیرامون موضوعات را از قلمرو اجتهاد خارج کرده است. در نهایت نیز اجتهاد را رد الفروع الی الاصول» تعریف کرده اند که بطور صریح ویژگی حکمی بودن قلمرو آن را بیان می کند. در واقع فقیه مجتهد احکام فرعی را از احکام و اصول کلی مانند استحصاب، برائت، اشتغال و تخییر استخراج کرده و بر موضوعات مرتبط جاری می کند. مشاهده می شود اجتهاد فقیه صرفاً در احکام حجیت دارد که این شامل اجتهاد در موضوعات نمی شود. بنابراین تشخیص موضوعات و مصادیق احکام بر عهده شخص خبره و کارشناس آن موضوع است و فقیه تنها حکم آن بیان می کند.

بیان این حکم؛ که آغاز و پایان ماه مبارک رمضان با رؤیت هلال ماه صورت می گیرد بر عهده فقیه است اما تشخیص اینکه آیا هلال ماه امشب دیده می شود یا خیر از وظایف کارشناس نجوم بوده و منجمان باید با وسایل علمی و تخصصی و محاسبات منطقی و ریاضی در خصوص رؤیت یا عدم رؤیت هلال ماه اظهار نظر کنند. بی گمان یک فقیه در موضع فقاهت از وسایل فنی مذکور بهره مند نبوده و از لحاظ فقهی نیز وظیفه دخالت در موضوعات را ندارد مگر اینکه فارغ از مجتهد بودن و به اعتبار یک کارشناس خبره به تشخیص موضوعات مرتبط مبادرت ورزد که این مستم وجود تخصص و صلاحیت علمی در خصوص آن مسئله برای فقیه است. همچنین نفس رؤیت برای آغاز ماه مبارک موضوعیت ندارد بلکه کاشفیت داشته و علم داشتن به وجود هلال ماه با وسایل تخصصی کافی برای اعلام شروع ماه است و صرف دیدن ماه و اثبات آن اثری در ثبوت تکلیف ندارد. بنابراین باید رویه جاری برای تشخیص شروع یا پایان ماه مبارک رمضان و رؤیت هلال ماه تغییر داده و آن را به صورت علمی و تخصصی تبدیل کنند تا وجود یوم الشک مردم مسلمان را در انجام تکالیف الهی مردد و مشکک نگرداند. چنانچه سایر کشورهای اسلامی سالهاست که با برگزیدن چنین مسلک علمی و منطقی، راههای اختلاف نظر را بسته اند و وضعیت مسلمان را در انجام تکالیف الهی روشن کرده اند.